'De opstand van de natuur' - Phillip Blom

“Niet alleen in de Nederlanden waren rivieren en grachten veranderd in een ijzig podium. Op de Theems lag tot voorbij Londen zo’n dikke laag ijs dat er marktkraampjes op het ijs konden worden gezet; de Franse koning Hendrik IV ontwaakte op een ochtend met een baard die vol zat met ijs; de wijn bevroor in de vaten; in Oost-Europa vielen vogels, in hun vlucht bevroren, op de harde aarde; en delen van Italië en Spanje waren ondergesneeuwd. Europa was een ijzig rijk.”

Aan het einde van de zestiende eeuw werd Europa getroffen door een ‘kleine ijstijd’, die duurde tot het begin van de achttiende eeuw. De gemiddelde temperatuur daalde enkele graden, de winters werden koud en lang, rivieren en meren bevroren en de zomers waren onstuimig, met extreme stormen en onweer.

Overal mislukten oogsten en leden mensen honger en kou. Niet alleen boeren maar ook landeigenaren raakten verarmd. Het agrarische, feodale fundament van Europa brokkelde af en er ontstonden nieuwe vormen van economische activiteit in de steden.  Met de opkomst van de stedelijke, industriële samenleving kwam ook een nieuwe vorm van denken op : de verlichting was geboren.

Aan de hand van ooggetuigenverslagen brengt Philipp Blom (1970, historicus, romanschrijver, journalist en vertaler) deze historische omwentelingen in een wervelend verhaal bijeen.

De concrete gevolgen van de klimaatwijziging voor de landbouw worden in dit boek slechts summier behandeld. Die laten zich natuurlijk gemakkelijk raden, gezien de extreem koude en lange winters, afgewisseld met al even extreme zomers. En ze laten zich ook moeiteloos samenvatten : hongersnood.

Het boek gaat vooral in op de gevolgen ‘in tweede lijn’. De meest opmerkelijke zijn de opkomst van de internationale handel en het verlichte denken. Of anders gezegd : de opkomst van het liberale denken, zowel in de economie als meer algemeen in de visie op mens en samenleving.

Philipp Blom plaatst de liberale denkers tegenover de machthebbers van het moment, die hij autoritaire denkers noemt . En die liberale denkers zijn niet alleen de grote namen, die iedereen zich vandaag herinnert, maar ook heel wat minder bekende namen, die mee de weg hebben gebaand voor meer vrijheid in het denken en de samenleving.

Vaak hebben we daar vandaag een enigszins vertekend beeld van. Philipp Blom stelt dat beeld bij. Ook onder de verlichte denkers van die tijd waren er die er geen graten in zagen hun centen te beleggen in handelsmaatschappijen die in de kolonies produceerden met behulp van slavernij, of zelfs handel dreven in slaven.

Blom legt het ambivalente van het liberale discours bloot : nieuwe vrijheid, nieuwe mogelijkheden, nieuwe kansen in de ontwikkeling van kennis, denken, wetenschap, zijn de vrucht van economische groei. Maar die economische groei wordt verworven door middel van uitbuiting en armoede elders.

Ook de link naar de actualiteit – het veranderende klimaat in deze tijd – gaat Blom niet uit de weg. Vraag is of we uit de verstrekkende gevolgen van de vorige klimaatwijziging ook iets hebben geleerd. Of we in deze tijd, in tegenstelling tot de kleine ijstijd toen de samenleving onbewust en onverhoeds de klimaatwijziging en haar gevolgen onderging, wel overgaan tot een bewuste en gemeenschappelijke aanpak.

Dat zou logisch zijn, nu we niet, zoals toen, eerst nog moeten ontdekken en bewijzen dat die klimaatwijziging geen straf van God is. En nu we weten hoe diep en ver de veranderende levensomstandigheden ingrijpen in de samenleving.

Koen Dhoore